Teoria e te nxenit dhe Filozofia - RACIONALIZMI: - EMPIRIZMI

Teoria e te nxenit dhe Filozofia

Prej nje perspektive filozofike, te nxenet mund te jene diskutuar nen titujt e epistomologjise, e cila referohet te studimi i orgjines, natyres, kufizimit dhe metodave te njohurive. Si mund te njohim? Si mund te nxeme, dicka te re? Cili eshte burimi i dijeve? Kompleksiteti i te nxenit human eshte ilustruar ne fragmentin e meposhtem prej Menose se Platonit.

“Une di, Meno, se c’mendoni... Ju argumentoni se nje njeri nuk mund te pyese dike tjeter per ate qe ai di apo qe nuk di. Por ne se ai di, ai nuk ka nevoje te pyese, ne se ai nuk di, ai nuk mundet, por ai nuk di shume tema rreth te cilit ai eshte duke pyetur.

Dy pozicionet ne orgjinen e diturive dhe marredheniet e saj me ambjentin jane racionalizmi dhe empirizmi.

RACIONALIZMI: Racionalizmi referohet te ideja qe dija buron nga arsye pa iu adresuar ndijimeve. Dallimi midis mendjes dhe ceshtjes, cili perfytyrime dallojne ne pamjen racionale te dijes humane, mund te jene marre nga Platonit, qe njohurite e shquara sigurojne nepermjet ndjenjave prej ketij te fituari me arsyen.

Platoni besonte se sendet (shtepite, pemet), jane zbuluar nga njerezit nepermjet ndijimeve, kurse individet mesojne idete me arsye ose me te menduarin per ate qe ata dine, njohin. Njerezit kane idete e tyre per boten dhe ata i nxene (i zbulojne) keto ide duke reflektuar ne to. Arsyetimi eshte aftesia me e larte mendore. Natyra e vertete e shtepive dhe e pemeve mund te njihet vetem nepermjet reflektimin ne idete e shtepive dhe pemeve.

Platoni shmang dilemen ne Meno me pretendimin se dija e vertete, njohja e ideve , eshte objektive, e lindur, natyrore dhe eshte sjelle ne vetedije permes refleksionit. Te nxenet eshte rikujtimi, rithirrja e asaj  çfare ekziston ne mendje. Informaconi i marre nepermjet veshgimit, degjimit, shijimit, nuhatjes ose te prekurit, formon informacionin e pamesuar me tepër se  sa idetë.  Mendja është e lindur të strukturojë  arsyetimin dhe të pajisë të kuptuarit e informacionit te marrë nga ndijimet.

Doktrina racionaliste gjithashtu evidentohet edhe tek shkrimet e Dekartit (Rene Decartes. 1596 – 1650)  një filozof dhe matematikan frances. Dekarti perdori dyshimin si nje metode te kërkimit. Me të dyshuarin ai arriti ne konkluzionin se janë faktet absolute dhe jo i nënshtruar ndaj dyshimit. Fakti qe ai mundi të dyshonte udhëheqjen e tij  te besimi që mendja (te menduarit) ekziston, si reflektim ne thënien e tij: “ Unë mendoj, prandaj unë jam”   Nëpërmjet arsyetimit deduktiv, prej parimeve të përgjithshme te shembujt specifikë, ai provoi se Zoti ekziston dhe konkludoi se idetë e përfunduara nëpërmjet arsyetimit duhet te jene te vërteta.

Ashtu si Platoni, Dakarti përforcoi dualizmin mendje – materie, per Dekartin, bota e jashtme ishte mekanike, ashtu si veprimet e kafshëve. Njerëzit janë dalluar për aftësitë e tyre te arsyetimit. Shpirti human, ose kapaciteti për te menduar, influncon veprimet mekanike trupore, por trupi vepron ne mendje nëpërmjet përcjelljes së eksperiencave ndijiore. Megjithëse Dekarti postuloi (mori si mirëqene) dualizmin, ai gjithashtu hodhi hipotezën e ndërveprimit mendje – materie.

Immanuel Kant (1724 – 1804) filozof gjerman, tek botimi i tij “Critique of Pure Reason” (1781), i adresohet dualizmit mendje – materie dhe shënon se bota e jashtme është e çrregullt por është e perceptuar si e rregullt sepse rregulli është vënë në mendjen tonë. Mendja merr në botën e jashtme ndijimet dhe i shndrron ato në përshtatje me ligjet subjektive të lindura. Bota kurrë nuk mund të njihet ashtu si ekziston por ashtu si ne e perceptojmë.  Perceptimet e njerëzve i japin botës rregullin e saj. Kanti ripohonte rolin e arsyes si nje burim të dijes, por kundërshtonte se arsyeja operonte brenda sferës se eksperiencës. Dija absolute të paprekura me botën e jashtme nuk ekzistojnë. Për me tepër, dija eshte empirike ne sensin qe informacioni eshte marre prej botes dhe inerpretuar prej mendjes.

Shkurt: racinalizmi eshte doktrina e dijes qe rrjedh nëpermjet mendjes. Megjithate eshte nje bote e jashtme prej te ciles njerezit marrin informacionin ndijor, idetë orgjinale prej punes se mendjes.

Dekarti dhe Kanti besonin se arsyeja vepron ne marrjen e informacionit prej botes.

Platoni mendonte se dija mund te ishte absolute dhe e marre me arsye te pastër.   

EMPIRIZMI:  Empirizmi referohet tek ideja se eksperienca eshte i vetmi burim i njohurive. Ky pozicion buron prej Aristotelit (384 – 322), i cili ishte nxenesi i Platonit dhe pasuesi i tij.

Aristoteli nuk u terhoq nga dallimi i mprehte mendje dhe materie. Bota e jashtme eshte baza per impresionet e ndijimit njerezor, te cilat ne kthimin e janë interpretuar si legjitime. ( te qendrueshme, te pa ndryshueshme) prej mendjes. Ligji i natyres nuk mund te jene zbuluar prej impresioneve ndijore. Me tej, ato jane zbuluar prej arsyes si mendja merr te dhenat prej ambjentit. Ndryshe nga Platoni, Aristoteli besonte se idete nuk eksistonin pavarsisht nga bota e jashtme. Ne fund te fundit, ajo është burim i të gjitha dijeve.

Aristoteli kontribuoje tek psikologjia  me parimet e tij te asociacionit si aplikim te memorjes. Kujtimi i nje objekti ose ideje nxit kujtime te objekteve te tjera apo ideve te njejta me te. Nocioni i te nxënit shoqërues është  prominent ne shume teori te te nxenit.

John Lock (1632 – 1704), filozof britanik, i cili u ndikua nga puna e Platonit, qe idete mund te zbulohen prej arsyes. Lock zhvilloi nje shkolle te menduarit qe ishte empirike, por qe nuk arriti te qe nje eksperiment i vertete.

Ne librin e tij “Ese rreth te kuptuarit human” (1690), Lock  shkruan se nuk ka ide te lindura , te gjitha dijet burojne prej dy llojeve te eksperiencave: impresioneve ndijore te botes se jashtme dhe vetedijes personale. Idete jane marre prej impresioneve ndijore dhe reflektimit personal ne keto impresione. Asgje nuk mund te jete ne mendjen tone qe te mos e kete orgjinen nga ndijimet. Lock beri nje dallim te rendesishem midis kualitetit te pare dhe te dyte të objekteve: Kualiteti i pare ku perfshihen: masa, pamja, pesha dhe numri ekzistojne ne boten e jashtme si pjese te objekteve apo situatave dhe jane pasqyruar, ngulitur ne mendje. Ne kontrast me kete, perceptimet e kualitetit te dytë (ngjyra, tingujt, shija) varen nga pajisja sensore e personit dhe mendjes

Lock u kritikua nga George Berkeley (1685 – 1753), David Hume (1711 – 1776) dhe John Stuart Mill (1806 – 1873)

Barkeley besonte se mendja eshte vetem realiteti. Vetem kuliteti i dyte ekziston, nuk ka qualitet te pare. Berkeley ishte empirist sepse ai besonte se idete burojne nga eksperienca: prapseprape: ai gjithashtu mendonte se njerezit imponojne kualitetet mbi pasqyrimin e ndijimeve te tyre.

Hume pranonte qe njerëzit nuk mund te jenë të sigurt rreth realitetit te jashtëm, por ai thoshte gjithashtu se se njerëzit nuk mund te jene te sigurt për idetë e tyre . Individet e përjetojnë realitetin e jashtëm përmes ideve te tyre, te cilat formojne vetem realitetin. Ai pranoi gjithashtu doktrinen empirike, qe idete burojne prej eksperiencave, perjetimeve duke u bere shoqerime me të tjera përjetime.

Milli ishte empiricist dhe asociacionist, por ai përjashtoi idenë se idetë e thjeshta kombinohen, nderthuren në mënyra te rregullta te format komplekse te ideve. Mill argumentoi se idete e thjeshta gjenerojne idete komplekse, te nderlikuara, por më vonë nuk kanë nevojë të kompozohen, të ndërtohen nga idetë e meparshme.

Idetë e thjeshta mund te prodhojnë një të menduar kompleks që mund të mbartë vëzhgime të vogla në raport me idete e te cilave eshte kompozuar. Besimet e Mill reflektojne nocionin se e  tera eshte me e madhe se shuma e pjeseve te saj.e cila eshte nje supozim integral i psikologjise geshaltiste.