EKONOMIA
E ILIRISË NË
PERIUDHËN ROMAKE
Pushtimi romak
Në
territoret e Ilirisë juridiksioni romak
fillon me 168 p.Kr., me mbarimin e luftës së tretë iliro-romake, kur një
pjesë e këtyre territoreve u përfshin në
provincën romake të Maqedonisë.
Koinonet
me bazë federative u shpërbenë.
Një
pjesë e koinoneve mbetën formalisht të pavarura, duke ruajtur ende formën
tradicionale të administnimit autonom nën protektoratin romak.
Qytetet në Iliri gjatë
sundimit romak ndaheshin në:
Qytete
koloni (Dyrrahu, Butrinti, Bylis).
QyteteCivitas
ose qendra autonome (Gurëzeza, Margëlliçi, Apollonia etj).
Qytete
Vicus ose vendbanim i vogël civil me karakter urban ose rural; i vendosur pranë
një fortese, me qëllin sigurimin e shërbimeve dhe nevojave për këtë të fundit,
nën varesinë e një kolonie romake
(Skampi). Qytete të vogla të quajtura
municipe (Lisus
Lindën
qytetet koloni, si Buthroti (Butrinti), Bylis, (Hekali), Dyrrachu (Durrësi),
Skodra (Shkodra) dhe municipiumi i Lisit (Lezha).
Në këto qytete u vendosën kolonët romak që së
bashku me një pjesë të parisë vendase qeveriste qytetin dhe rajonin.
Kolonët
ishin të vendosura në lagje të veçantë brenda qytetit.
Kolonët
sollën me vete traditat romake të qeverisurit dhe të zhvillimit ekonomik e
kulturor.
Organizimi i punës në
qytete
Një
formë e organizimit të punës ishte edhe kolonati, ose dhënia e tokës bujqësore
me qera.
Kolonët
personat që merrnin tokë me qera duhej
të jepnin 1/3 prodhimit.
Duhet
të punonin 12 ditë në muaj në tokën e aristokracisë skllavopronare.
Nga
mbishkrimet e shek. II/I para Kr. që janë gjetur në jug të Ilirisë, njihesh me
tregetarë, kolegjet e poçarisë, të argjentarëve etj.
Ekonomia Qytetare
Popullsia
e Ilirisë por edhe e qyteteve ishte e ndarë në disa shtresa:
Kolonët
Romak
Aristokracia
vendase ilire
Shtresa
e mesme e quajtur Plebej (tregtarë, poçarë, argjendarë, zejtarë, shitës etj).
Fshatarët
e lirë ose njerëzit e lirë
Skllevërit
Ekonomia Qytetare
Përfaqësuesit
e shtresës së pasur, financonin shfaqje teatrale, garat sportive dhe luftërat e
përgjakshme të gladiatorëve.
Të
hollat për të gjitha këto nxirreshin nga puna e skllevërve dhe e masës së gjerë
të popullsisë së varfër.
Banorët
vendës ishin të paktë, sepse qenë dëbuar që në fillim, madje edhe nga zonat
periferike bujqësore, nuk kishin të drejta politike dhe kryenin punë të rënda
si punëtorë krahu, druvarë, barinj etj.
Në
veprën e tij : “Mbi ekonominë fshatare” shkrimtari romak Varroni shkruan për
ekzistencën në shek. I të erës sonë të fshatarëve të varur, të skllavëruar në
borxhe, që sipas tij gjendeshin me shumicë në Iliri dhe punonin në vende e në
kushte të vështira
Funksionarë
të tjerë të qytetit ishin:
Duumvirët,
ishin dy persona që qeverisnin qytetin të zgjedhur nga popullsia e qytetit me
mandat 5 vjeçar.
Edilet
(aediles), të cilët kujdeseshin për ndërtimet publike e furnizimin e popullsisë
Kuestorët
(questores), që kishin nën kontrollin e tyre arkën e shtetit.
Strategu
ose Kalorësi, ishte personi që kujdesej për ushtrinë apo qetësinë brenda në
qytet.
Magjistër
i lojrave me gladiator.
Kryeprifti,
ishte personi që kujdesej për organizimin e ceremonive fetare dhe të tempujve pagane.
Augustali,
kishte funksion fetarë pasi lidhej me adhurimin e kultin të familjes
perandorake dhe me organizimin e ceremonive fetare për këtë kult.
Në
përgjithësi ekonomia antike ilire ishte një ekonomi autokonsumi, por
informacionet e autorëve të asaj kohe hedhin dritë mbi faktin se mbretëritë,
koinonet apo qytetet luanin një rol drejtimi në ekonomi që ndoshta kishte të
bënte me shpërndarjen e pasurisë natyrore dhe me organizimin e saj.
Qoftë
mbretëritë, koinonet, fiset apo qytetet kishin një territor të tyrin në
zotërim, çka përbënte dhe territorin e tyre ekonomik. Si rrjedhojë e këtij
fakti mendojmë se kemi të bëjmë me një ekonomi shumë të fragmentuar lokalisht
dhe që shtrihej deri në kufijtë e pushtetit politik të mbretit, koinonit apo
qytetit.
Prodhimet kryesore
Qytetet
e mëdha si Dyrrachiumi me një numër të madh banorësh, kërkonte sasi të
jashtëzakonshme të ushqimit të përditshëm, si grurë, mish, djathra, vajra,
perime dhe verëra.
Ekonomia
ishte e fokusuar për plotësimin e këtyre domosdoshmërive të përditshme të
popullsisë nëpërmjet tregtisë dhe prodhimit.
Prodhimet kryesore ushqimore
Studimet kanë treguar se në
territorin e Ilirisë prodhohej:
Tulla e tjegulla për ndërtim.
Produkte tekstilesh për veshje.
Vera (një lloj vere ilire që
eksportohej njihet me emrin Balisca në territorin e Dyrrahut, lloje tjetër
ishin Lora dhe Vappa).
Vaji prodhohej një lloj vaji
prej yndyrnash me origjinë shtazore. Vetëm një emër është me origjinë ilire,
GENTI, punishtet e tjera ishin greke ose italike.
Guri dhe produktet e tij,
dëshmuar nga farërat e gruri gjetur nëpër enë qeramike dhe vegla pune.
Mishi i derrit dhe lopës.
Bulmetrat e ndryshme.
Sektori i ndërtimeve
Sektori i ndërtimit ishte
sektori që mori një zhvilllim të madh në territorin e ilirisë. Kjo është e
dëshmuar nga ndërtimet e shumta që u ngritë gjatë kohës së qeverisjes romake.
Romakët përzien traditat lokale
vendase helenistike me ato romake në ndërtim.
Kjo mundësoi punësimin e
njerëzve në këtë sektor, investime dhe zhvillim i degëve të ndryshme të
ekonomisë
Bujqësia
Tokat
prona të shtetit romak (ager publicus).
Latifondet
ekonomitë e mëdha bujqësore që zotëroheshin nga kolonët romak (familjet patrice
romake e Pompon Atiku në Butrint dhe e Turëve në Skup dhe Dardani).
Fermat bujqësore që
zotëroheshin nga aristokracia vendëse.
Vilat janë në vetvete një
institucion ekonomik që organizon punën dhe prodhimin bujqësor në Njoftimet nga
i kemi për organizimin e ri që bëri Roma në territorin ilir në bujqësi:
Burimet arkeologjike (gjetja e
enëve të depozitimit, farërat e bimëve, pikturat në qeramikë apo varre,
gdhendjet në mermer apo gur dekorativ, veglat bujqësore etj).
Burimet e autorëve antik
(fushatat e konsujve romak që grabitën grurë në Dasareti apo tek Molosët për të
furnizuar ushtrinë romake).
fshat (Shkodër dy vila, në
Dyrrah tre dhe në Butrint një).
Blegtoria
Në këtë periudhë për prodhimet
blegtorale dallohet Epiri ku autorët antik tregojnë për një zhvillim më të madh
në raport me rajonet e tjera të ilirisë. Rriten e tregtohen këto kafshë:
Demat (autori antik Varroni).
Dhentë (autori antik Gaius
Julius Çesar).
Kali (autori antik Virgjili).
Buajt (autori antik Varroni).
Qeni (autori antik Varroni).
Kërmilli që eksportohej me
shumicë në itali (autori antik Varroni).
Peshkimi (autori antik
Straboni).
Blegtoria
Ekonomia blegtorale ilire dhe
Epirote ishte e organizuar mbi bazën e fermave.
Rritja e kafshëve në territorin
Ilir dhe Epirot, që nga shek. II p.e.s. Ndodhej në duart e sipërmarrësve
italikë.
Përveç tregtisë së gjësë së
gjallë shitej e prodhohej edhe leshi, bulmeti, mishi, qumështi, djathi etj.
Autorët antikë na informojnë se
për prodhimin e djathit njihej shumë zona e Dardanisë, e cila prodhonte caseus
dardanicus (djathë), i një cilësie shumë të lartë.
Minierat
Pas pushtimit të Ilirisë edhe
minierat e arit, të argjendit, të bakrit e të hekurit të Dalmatisë, të
Dardanisë e të viseve të pirustëve u bënë prona të shtetit romak.
Minierat janë aspekti i
ekonomisë ilire më pak i njohur deri më sot.
Shfrytëzimi i minierave bëhej
vetëm në sipërfaqe, pa hapje galerish në periudhën perandorake romake.
Studjuesi Italian L.Ugolini që
para luftës së Dytë botërore na sinjalizon se kishte parë gjurmë të nxjerrjes
së minareleve pranë Lissus-it, pranë lumit Fand, në Pukë dhe në Gjegjan të
Kukësit.
Ikonografia e monumenteve
sepulkrale nga Dasaretia, një zonë e pasur me minerale, na vjen një stelë e shekullit III e.s. ku paraqiten dy
hekurpunues.
Një tjetër burim nga ku
njoftohemi se në iliri shfrytëzoheshin minierat janë autorët antik.
Straboni na informon se Iliria,
ashtu si dhe Mezia, ishte e njohur për minierat e hekurit.
Tit-Livi, kur përshkruan
riorganizimin që i bënë romakët territorit ilir pas luftës me Gentin, thotë se
ata e ndaluan shfrytëzimin e minierave të argjendit dhe të arit nga ilirët, por
i lejuan të vazhdonin shfrytëzimin e minierave të hekurit dhe bakrit.
Para ardhjes së romakëve,
minierat ishin dhënë me koncesion dhe se sipërmarrësit i paguanin taksa mbretit
Gent.
Në rastin e mbretit Gent, atij
iu konfiskua nga romakët një pasuri shumë e madhe, e përbërë nga 27 ponde ari,
19 argjendi, 13 000 denarë dhe 120 000 monedha argjendi të Ilirisë, pasuri që
ishte akumuluar nga taksat dhe veprimtari piraterie në det.
Para ardhjes së romakëve në
Iliri kishim një aktivitet të rëndësishëm minerar. Këtë situatë e dëshmon dhe
prerja e një sasie të konsiderueshme monedhash argjendi nga Damastioni.
Monedhat e tij paraqesin veglat
e punës që përdoreshin në miniera, si për shembull çekiçi apo lingotat.
Në kohën Augustit, ky i fundit
i dha urdhër Viviut, mëkëmbësit të Dalmacisë, që të detyronte popullsinë
vendase për të punuar në minierat e xeherorëve.
Në periudhën romake, gjatë
sundimit të Neronit, disa nga minierat në Iliri arrinin të prodhonin deri 50
shufra ar në ditë (Dalmaci).
Nga mbishkrimet e zbuluara deri
më sot njohim edhe prokuratorët (procuratores) që dërgoheshin nga Roma për të
ndjekur punimet në këto miniera.
Në periudhën e Trajanit mësojmë
se fisi ilir i pirustëve u zhvendos në Transilvani nga ky perandor, pikërisht
sepse konsideroheshin si minatorë me shumë eksperiencë.
Mineralet
Përveç mineraleve, Iliria njihej
edhe për burimet e bitumit. Për këtë na njoftojnë shumë autor antik si p. Sh.
Strabonit, (Geographica, VII, 5, 8).
Guroret (Karaborun, Bylis, në
fshatin Shkallë, pranë Butrintit).
Një
degë të rëndësishme të ekonomisë për romakët ishte lënda drusore. Autorët antik
na njohin me Rastin e Statilius Taurus që përdori pyjet e zotërimeve të tij
rrotull Dyrrahut,për të ndërtuar një amfiteatër prej druri në Romë.
